38 bin meyyit: Buz dağının görünen yüzü

Bir atağın şiddeti ya da bir olayın trajik tarafı değerlendirilirken tıbbi nedenlerden ötürü odaklanılan “ölü ve yaralı sayısı” kavramı bazen gerçekleri saklar. Zira savaşlar insanları sırf direkt şiddet yoluyla öldürmez. Yetersiz beslenme, temel sıhhat hizmetlerinin eksiklikleri ve sıhhatsiz şartlar kaçınılmaz sonun dolaylı nedenleri ortasında. The Guardian editörü Mona Chalabi Lancet tıp mecmuasında yayınlanan bir çalışmanın detaylarını paylaştı.

Dergideki makalede İsrail’in bombardımanı dursa bile Gazze’deki meyyit sayısının artmasının beklendiği bedellendiriliyor ve son sayının 186.000 civarında olabileceği sav ediliyor. Savaşın sıhhati nasıl etkilediğini modelleyen bilim insanları tarafından yazılan makale, gerçek bir sayımın değerini ve bunu başarmanın zorluğunu da ortaya koyuyor.

10 KİŞİ DAHA ENKAZ ALTINDA

Gazze Sıhhat Bakanlığı’na nazaran İsrail güçleri son dokuz ay boyunca Gazze’de yaklaşık 38 bin kişinin vefatına yol açan ağır bir askeri harekat yürüttü. Vakit geçtikçe (Birleşmiş Milletler, Dünya Sıhhat Örgütü ve İsrail istihbarat servisleri tarafından da kabul edilen) bu sayıların kıymetlendirilmesi daha güç hale geldi; yetkililerin cinayetlere ayak uydurması daha az mümkün oldu. Gazze’de 10 bin kişinin daha enkaz altında olduğu kestirim ediliyor. Ölenler ortasında sayılmadılar.

Bugün kalıcı ateşkes ilan edilse meyyit sayısının burada duracağını düşünebilirsiniz. Fakat savaş, insanları sırf direkt şiddet yoluyla öldürmez. Son yıllarda, silahlı çatışmalar sırasında hastalıkların yayılmasını inceleyen epidemiyologlar, savaşın dolaylı kayıplarının nedenlerini şöyle sıralıyor:

– Yetersiz beslenme

– İlaç eksikliği

– Sıhhatsiz ömür koşulları

BİR DİREKT MEVTE DÖRT DOLAYLI ÖLÜM

Dolaylı kayıpların sayısı birçok vakit direkt olanların çok üstünde. Doğu Timor’da 1974 ile 1999 yılları ortasında yaklaşık 19.000 kişi ya öldürüldü ya da ortadan kayboldu; bunların birçok, birtakım bilim adamlarının soykırım olarak isimlendirdiği Endonezya istilası ve işgali sırasında gerçekleşti. Lakin bu sayı, insani kaybın bilançosunu tanım etmekten çok uzak. Tahminen 84.000 insanın daha Endonezya’nın kitlesel göçe zorlama ve açlık kampanyasının akabinde öldü. Bu, her direkt mevte karşılık dört dolaylı mevt demektir.

The Guardian editörü Mona Chalabi Lancet’teki makalenin müellifleri olan Salim Yusuf ve Rasha Khatib ile Gazze’deki sonuncu meyyit sayısı hakkında konuştu. Kanada McMaster Üniversitesi Nüfus Sıhhati Araştırma Enstitüsü müdürü olan Salim Yusuf, çatışmanın başlarında evvelki çatışmalardan elde edilen bilgilere dayanarak Gazze için temel oranın dörde bir olduğunu düşündüğünü, lakin artık en son toplamın çok daha yüksek olabileceğinden endişeleniyordu.

NÜFUSUN YÜZDE 8’İ

Yusuf ve meslektaşları, tahlillerinin en son taslağında dörde bir oranının Gazze’de toplam 186.000 vefat manasına gelebileceğini buldu. Bu sayılar Gazze’nin 2.4 milyonluk nüfusunun yüzde 8’ini temsil ediyor. Araştırmanın baş müellifi ve Wisconsin’deki Advocate Aurora Araştırma Enstitüsü’nde klinik epidemiyolog olan Khatib ise, bu sayıların sıkıntı varsayımlar olarak değil, epey kaba taslak kestirimler olarak ele alınması gerektiğini söylüyor:

– Sıhhat sistemi çöktüğünde bilgi sistemleri de çöküyor… Direkt mevt sayıları vakit geçtikçe daha az muteber hale gelecek ve bu varsayımları yapmak için en değerli kıymet vakitle aşınmış olacak.

Bu zati oldu. Hastaneler ve morglar da dahil olmak üzere altyapıya verilen ziyan, Gazze Sıhhat Bakanlığı’nın daha evvel yayınladığı isim listesine kimliği belirlenemeyen cesetleri de eklemek zorunda kalması manasına geliyor (kimliği belirlenemeyen bireyler toplam sayının yüzde 30’unu oluşturuyor).

‘ÖLÜLER SAYILMAYI HAK EDİYOR’

Doğru mevt sayımları çok kıymetli. Bilançonun kamuoyu ile paylaşılabilmesi için savaşın gerçek maliyetinin anlaşılması gerekir. Ve şayet güzelleşme olacaksa, altyapı ve yardım muhtaçlıklarının kıymetlendirilmesi için yanlışsız mevt sayımları yapılması gerekiyor. Dahası, ölüler sayılmayı hak ediyor. En azından, yaslı şahıslar, sevdiklerinin de ölenler ortasında sayılacağına ve geride kalanların gelecekteki kayıpları önlemeye ikna edilmesine yardımcı olacaklarına dair umut duyuyor. 

Salim Yusuf, şimdilik “bu sayıların katılığı, büyüklükleri kadar değerli değil” dedi. Grubun hesaplamaları büyük bir kusur hissesi içerse bile, sonuncu meyyit sayısı muhtemelen onbinlerle ölçülmeyecek; yüzbinlerle ölçülecek.

SADECE SAVAŞ MI?

Çatışmaların bu kadar çok insanı dolaylı olarak öldürmesinin birçok nedeni var. Birincisi, sıhhat altyapısının ziyan görmesi. Khatib, kâfi doktor, hastane yatağı, tıbbi materyal yahut teşhis laboratuvarı olmamasını şöyle açıklıyor:

– Mevt mümkünlüğü yalnızca bomba yahut kurşunla yaralananlar için değil, tıpkı vakitte gebe olanlar, engelli olanlar yahut ani kalp krizi geçirenler için de artıyor.

‘GAZZE GÜÇLÜ BİR ALTYAPIYA SAHİPTİ’

Gazze, Doğu Timor’dan çok daha güçlü bir sıhhat altyapısına (aşı oranları ve sanitasyona erişim açısından) sahipti. Lakin sıhhat sistemi 7 Ekim’den çok evvel de baskı altındaydı. İsrailli insan hakları kümesi B’Tselem‘in Nisan 2023 tarihli raporuna nazaran, İsrail’in 15 yılı aşkın müddettir sürdürdüğü abluka “sürekli ilaç ve tıbbi ekipman sıkıntısına” yol açtı. 2023 Haziran ortası prestijiyle Gazze’deki 36 hastaneden sadece 17’si kısmen hizmet veriyordu, geri kalanı ise büsbütün yıkılmıştı.

Gazze Sıhhat Bakanlığı’na nazaran savaşta 80 binden fazla Filistinli yaralandı. Gazze’deki El Aksa Hastanesi’nde çalışan çocuk tabibi Seema Jelani durumu şu cümlelerle özetliyor:

– Savaşta yaralanan, yanan annesiz babasız kalan çocuklar, travmatik amputasyonlar yaşayan çok sayıda pediatrik hastam vardı ve bu, Irak’ta yahut öteki yerlerde şahit olduğumdan farklı bir şey… Orada bulunduğum iki hafta içinde, etraf bölgelerde artan şiddet nedeniyle yarı fonksiyonlu bir hastanenin, zar güç fonksiyon gören yahut fonksiyonsuz bir hastaneye dönüştüğünü gördüm.

GIDA VE PAK SU İHTİYACI

Yaşamak ve güzelleşmek için birebir vakitte besine ve pak suya da erişmeniz gerekir. 1999 ile 2005 yılları ortasında Güney Sudan’daki savaş sırasında hükümet güçleri ve milisler besin gereçlerini yağmaladı; Cenevre Bildirgesi raporuna nazaran önemli kıtlıklar, dolaylı vefat oranının toplam meyyit sayısına oranı yüzde 10’a karşılık geliyordu. 

İsrail güçleri Gazze’de bir vakitler narenciye, zeytin, üzüm, hurma ve karpuz yetiştiren çiftlikleri yok etti. Ayrıyeten insani yardım materyalleriyle dolu tırları da hudutta durdurdu. Bu ortada, ABD ve Avrupa’nın büyük kısmı de dahil olmak üzere pek çok ülke, 7 Ekim’de yaşananlarla kontaklı Birleşmiş Milletler Yakın Doğu’daki Filistinli Mültecilere Yardım ve Bayındırlık Ajansı (UNRWA) çalışanları ile ilişkili olduğu savı üzerine ajansa gelen fonları durdurdu. Dünya Sıhhat Örgütü’ne nazaran Gazze nüfusunun yüzde 90’ından fazlası aralık ayında açlık kriziyle karşı karşıyaydı ve pak su yok denecek kadar azdı.

GÖÇÜN AKABİNDE BAŞ GÖSTEREN TRAVMALAR 

Üçüncü değerli faktör ise yer değiştirme. Beşerler meskenlerini terk etmeye zorlandığında, yalnızca duygusal travma değil (yerinden edilmiş beşerler yüksek oranda travma sonrası gerilim bozukluğu ve intihar eğilimi üzere sorunlar) birebir vakitte fizikî travmalar yaşıyor. Çok kalabalık ve sıhhatsiz kamplarda bulaşıcı hastalıklar süratle yayılıyor.

‘TAŞININ YA DA VEFATI GÖZE ALIN’

Öte yandan savaştan evvel bile Gazze sakinlerinin birçok mülteciydi. Aralık ayında UNRWA, en az 1,9 milyon insanın, yani nüfusun yaklaşık yüzde 80’inin İsrail’in ‘Taşının ya da vefatı göze alın’ ihtarlarına karşılık olarak konutlarından kaçtığını bildirdi. Gazze’nin mevcut tek çıkışı olan ve komşu ülke Mısır’a açılan Refah hudut kapısında önemli kısıtlamalar olmasına karşın, Refah’ın nüfusu yaklaşık çeyrek milyondan bir milyonun üzerine çıktı. Sonuç olarak Gazze nüfusunun yaklaşık yarısı topraklarının sırf yüzde 17’sinde ağırlaşmıştı. Dünya Sıhhat Örgütü’ne nazaran yakın etrafta yayılan hastalıklar ortasında çok sayıda menenjit, uyuz, bit ve suçiçeği üzere olaylar kayda geçti. Mayıs ayında ise İsrail, Refah’a yönelik taarruzları artırdı ve Gazze nüfusunun kalan yarısının bir sefer daha yerinden edilmesine neden oldu.

KESİN SAYILARIN BELİRLENMESİ YILLAR ALABİLİR

Hatib, Gazze’deki savaşın yakın tarihte kayda geçen çatışmalar ortasında en yüksek dolaylı vefat oranına sahip olabileceğinden korkuyor ve Lancet’te yayınlanan sayıları “muhafazakar” bulduğunu söylüyor: 

– Herkesin etrafında daha fazla kayıp olacak… Zihinsel ve fizikî güzelleşme, altyapının yine inşası; bunların hepsi geride kalanlar için daha da zorlaşıyor…

Şimdilik bir hayal mı bilinmez lakin İsrail, yardım ve ithalat üzerindeki kısıtlamaları kaldırarak Gazze’ye daha fazla besin, yakıt, pak su ve tıbbi materyalin girmesine müsaade verebilir. Bu kaynaklar sırf yaralılara değil tıpkı vakitte kanser, diyabet yahut kısa müddetli hastalıkları olan bireylere de yardımcı olacaktır. 

Ancak stratejistler İsrail’in, esaslı bir değişiklik olmazsa, Milletlerarası Adalet Divanı’nda soykırım yaptığı tarafındaki argümanları daha da destekleyecek kanlı adımlar atacağını belirtiyor. Araştırmacılar artık ufuk çizgisinden bile uzakta bir ihtimal olan ateşkes buyruğuna kadar kesin meyyit sayısının belirlenmesinin yıllar alabileceğini belirtiyor.

Tüm bu gerçekliğin gölgesinde Gazze ve etrafına yönelik devam eden direkt ve dolaylı şiddet kampanyasının, yakın vakitte yaşanan felaketin çok ötesinde bir bedeli olacağı ise aşikar.